morte

“Esquecer a morte é esquecerse”, afirma E. Morin. A negación da morte é hoxe un dato empíricamente certo, polo menos polo que ten de negación da inmortalidade, cuantificable mesmo estatisticamente. E é que, á desvalorización do individuo segue a desvalorización da realidade da morte.

Ela, tan certa e verdadeira é obxecto de represión, de adornos externos, de maquillaxe artificial, de ocultamentos e de silencio. Esta esquizofrenia dos sentidos perturba a propia existencia e perverte a vida mesma. Edgar Morin, que sabe moito disto e escribiu un precioso tratado sobre a morte (El hombre y la muerte, Barcelona, 1974), di que, a morte diversifica ao ser humano do animal, máis nítidamente que os utensilios, o cerebro ou a linguaxe.

Nada ten de raro, por tanto, que, tras un deserto sistemático, filósofos, antropólogos e teólogos concédanlle hoxe de novo un rango de honra nas súas reflexións. Aínda que é certo que a filosofía da morte foi tradicionalmente unha filosofía sobre a inmortalidade, hoxe é abordada en si mesma e en relación coa vida. Ela, é inseparable da nosa condición humana.

Meditar sobre a morte nestes tempos de proliferación de DANAS (as mortes máis recentes e tráxicas na nosa España), guerras, pestes, mortes violentas e de inocentes, é un necesario exercicio de sanación e purificación do pensamento. Recentemente, tanto desde as disciplinas da filosofía e antropoloxía como desde a teoloxía pensouse moito e ben sobre a morte, de xeito que o abundar das mortes parece obrigar a pensar na morte.  Se os antropólogos están maioritariamente de acordo no dato da finitude é porque non é susceptible de manipulación ou camuflaxe. Ela é a categoría máis omniabarcante, a característica máis infalsificable da condición humana. A morte representa así a evidencia física, irrefutable, desa calidade metafísica da realidade do ser humano que chamamos finitude. Por iso é un tema antropolóxico antes que escatolóxico, aínda que fose este o seu lugar nos tratados. Pero tamén é certo, como afirman a maioría dos pensadores e estudosos do tema (J. Luis Ruiz de la Peña, J. Moltmann, K Rahner, O. González de Cardedal, S. Kierkegaard, E. Bloch), que a meditación e indagación sobre a morte atópase tamén coa posibilidade e a realidade da esperanza.

Estes fundamentos antropolóxicos e filosóficos teñen moito que ver coas celebracións cristiás do outono. A Igrexa, peregrina na terra, celebra o mes de Santos e Defuntos nos dous primeiros días de novembro. Deste xeito conmemora a memoria daqueles “cuxa compañía alegra os ceos, recibindo así o estímulo do seu exemplo, a dita do seu patrocinio e, un día, a coroa do triunfo na visión eterna da divina Maxestade” (eloxio do Martiroloxio Romano). E, despois da súa solicitude para celebrar coas debidas loanzas a dita de todos os seus fillos benaventurados no ceo, interésase ante o Señor en favor das almas de cantos nos precederon co signo da fe e dormen na esperanza da resurrección (Idem, conf).

Juan Luis Ruiz de la Peña, cuxas obras recomendo, contribuíu con serena ecuanimidade á meditación teolóxica sobre a morte e a unidade indivisible desta coa eternidade. Porque a cuestión de Deus, cristianamente exposta, leva e encobre a cuestión do ser humano. Pensar e entender ao ser humano desde Deus debe ser o labor fundamental de todo teólogo e de todo aquel que se prece de ser cristián. Nos apuntamentos dunha conferencia que lle escoitei en Madrid e que atopei entre papeis dos meus recordos universitarios afirmaba: “Se Deus é quen di ser, se Deus é o amigo fiel do home, se Deus creou ao home por amor e para a vida, Deus non pode ser vencido pola morte nin pode contemplar impasible a morte do seu amigo”. É que somos “carne animada e alma encarnada”, unidade substancial, persoas libres abocadas á morte, ao absoluto e á eternidade. Este entrañable mestre e profesor, veciño de Vegadeo despediuse así dos seus alumnos cando lle diagnosticaron unha enfermidade que pronto o levaría á morte: “Crin o que dixen. Agora tócame vivilo, e que Deus me axude”. Fermoso epitafio para unha meditatio mortis.

Mario Vázquez Carballo

Vicario Xeral da Diocese

[Artículo en castellano]

O 10 de setembro, celebrouse o Día mundial da prevención do suicidio. Esta laudable iniciativa da Organización Mundial da Saúde, coa Asociación Internacional para a prevención do suicidio, manifesta que este é un desafío para a saúde pública que se cobra anualmente máis de 700.000 vidas (En España 4000 persoas quitáronse a vida en 2023; a comunidade galega está á cabeza de persoas falecidas por esta causa).

Cada ser humano que realiza esta acción é causa de profunda dor para si mesmo e de grandes consecuencias familiares, sociais, emocionais e económicas, mesmo a nivel global. De feito, o suicidio, segundo estudos recentes, é a causa externa máis frecuente de morte, superando xa aos accidentes de tráfico, e a segunda no grupo de idade comprendida entre os 20 e 24 anos.

Estes feitos e datos convídannos a pensar e a preguntarnos: Que clase de sociedade estamos a crear? Como e para que educamos? Que pasa coa educación en virtudes: fe, esperanza e caridade? É certo, sen esperanza non hai futuro. Pero tampouco sen fundamentos que sosteñan a existencia e sen un Alguén que dea sentido á vida. Acepto moitas das causas que algúns analistas describen: depresión, violencia, malos tratos, etc. Pero, en realidade, a perda de horizonte, de ilusións, de ideais, de fe nun Deus que nos transcende, tamén ten moito que ver. A cultura cristiá ensínanos desde pequenos algo esencial para a convivencia: “non matarás” que tamén significa non te destruirás, coidarás do teu corpo e do dos demais, valorarás a vida que non é túa, non é unha posesión persoal coa que un pode facer o que queira. Os defensores da afirmación co meu corpo fago o que quero teñen gran responsabilidade nos actos de suicidio. A expresión, cargada de ideoloxía autoritarista, xustifica todo. Por iso, dado que é Deus quen nos regala a vida non existe unha liberdade absoluta no manexo deste don temporal. O desexo de vivir e de gozar da vida é o máis profundo do ser humano. A medicina máis científica afirma que o desexo de morrer por mor dun sufrimento insoportable é unha última chamada de axuda desesperada. No fondo, o suposto dereito á propia morte convértese sempre nunha obrigación para os parentes e para a sociedade. Santo Tomás Moro (1478-1535), afirmaba que: Deus non só nos arrebatou o dereito sobre a vida do outro, senón mesmo sobre a nosa propia.

Fronte a estas realidades temos que superar a preocupación de ter que depender dos demais, así como o temor á dependencia e á soidade. Temos a obrigación de crear espazos nos que se poida asumir a realidade da morte cos coidados, agarimos e a compañía dos demais. Nos últimos días e semanas da vida, o ser humano nada necesita máis que a asistencia e o coidado espiritual.

É fundamental recuperar a imaxe deste Deus cristián que sempre está ao noso carón á hora do sufrimento e da morte, que morreu como nós morremos e que prometeu a resurrección e a vida eterna a quen cren e confían nel. A vida é un don que o suxeito non ten á súa enteira disposición, afirmaba Benedito XVI.

Deus sempre está aí, ao teu lado, solidario e próximo nos intres de máis dificultade. E nós? Desde a fe, a obrigación ineludible de infundir sentido á nosa propia vida e á dos demais. Esta é a miña proposta: coidar, coidarnos mutuamente e descubrir no rostro doente do outro o do mesmo Cristo necesitado e sufrinte.

José Mario Vázquez Carballo

Vicario xeral da Diocese

[Ver artículo en castellano]

Nos próximos días imos celebrar a solemnidade de Todos os Santos e a conmemoración dos fieis defuntos. O mes de novembro revolve os sentimentos e recordos dunha forma especial. Os nosos defuntos fanse presentes dun modo distinto ao habitual, e quero pensar que non é só por unha simple tradición cultural.

Unha das preguntas que máis me fan como cura é: onde están os mortos? onde van? Tamén me preguntan moito se na outra vida imos recoñecernos. Isto último respóndese fácil e rapidamente: claro que si. A outra pregunta tamén ten doada resposta: os nosos defuntos están con Deus ou non están en ningún lado (léase, o inferno). Vou intentar razoar un pouco máis todo isto. A ver se consigo que teñamos máis confianza ante aquilo que, aparentemente, pon fin á existencia dos nosos días terreos e temporais.

Se temos claro que Deus existe, non deberiamos ter maior problema para saber onde están os nosos defuntos. Deus, por natureza, é eterno. Polo tanto, se conseguimos chegar ata El, tamén participaremos da súa mesma vida divina á que vai unida a súa eternidade. Para isto necesitamos que haxa alguén que estea en condicións de “pagar a peaxe” por nós: Xesucristo, o Fillo de Deus, que carga cos nosos pecados na cruz para que poidamos facer o camiño que nos leva ao ceo, limpos de pecado e libres de pesadas cargas inútiles. Os cristiáns, ante a realidade da morte, temos a confianza de saber que estamos en mans dun Deus Pai que, por amor, enviou ao seu Fillo ao mundo para que non se perda nada do que El fixo, e para que o Espírito Santo cree de novo todas as cousas.

Para os que non cren en Deus, as cousas son un pouco máis difíciles ou escuras. Dio Pilar Rahola no pregón do Domund deste ano: “Estamos tan sos ante a morte os que non temos a Deus por compañía!” Se non existe Deus, tampouco hai vida eterna e a esperanza remata, no mellor dos casos, un segundo antes do último alento. E medio segundo despois ou, se queren, un segundo despois do funeral (se é que o houbo, porque tampouco tería moito sentido) todo, absolutamente todo, terminaría, e quedarán só uns cantos recordos na memoria, pero sen ningunha esperanza. Neste caso só pode dicirse que os defuntos están na morte eterna. Esta posibilidade crea moitas incertezas. A primeira é saber de onde vimos e quen pensou en nós, pois o azar non crea nin ama, e menos con esta perfección. A segunda, é sobre o mesmo sentido da vida: merece a pena loitar e esforzarse por algo que pode rematar en calquera momento?

Máis que preocuparnos do alén ou dos seus detalles quizais deberiamos facernos outra pregunta, a mesma que se fixo no seu día santo Tomé de Aquino: Hai vida antes da morte? (Cita do bispo Munilla nas redes sociais). Efectivamente, a confianza na vida eterna vai depender moito das bases sobre as que construamos a nosa vida terreal. Se a de agora é unha vida segundo Xesucristo, a morte e o que veña despois será “carne sen ósos”. Será un paso que deamos con confianza e con total tranquilidade, porque, por fin, veremos e coñeceremos en primeira persoa e sen ningún tipo de veo a quen antes xa tratamos e quixemos. Se Cristo non existise, o noso destino sería só a escuridade e frialdade dun sepulcro, pois ninguén nos lembraría cando pasen dúas ou tres xeracións máis.

Miguel Ángel Álvarez Pérez

Párroco de San Froilán  

Varias peticións de lectores obríganme a volver sobre este tema porque me manifestan o seu desexo de ter acceso a un modelo de testamento vital. O testamento vital é unha declaración asinada que facemos os católicos para que non se nos aplique a eutanasia nin tratamentos e medios desproporcionados que vaian contra a nosa vontade. Pódese copiar, adaptalo á vontade propia e asinalo indicando aos seres queridos o lugar onde se garda. Os católicos, desde fai tempo temos un modelo da Conferencia Episcopal Española que aquí transcribo:

“Á miña familia, ao meu médico, ao meu sacerdote, ao meu notario: Se me chega o momento en que non poida expresar a miña vontade sobre os tratamentos médicos que se me vaian a aplicar, desexo e pido que esta declaración sexa considerada como expresión formal da miña vontade, asumida de forma consciente, responsable e libre, e que sexa respectada coma se fose un testamento.

Considero que a vida neste mundo é un don e unha bendición de Deus, pero non é o valor supremo e absoluto. Sei que a morte é inevitable e pon fin á miña existencia terrea, pero creo que me abre o camiño á vida que non se acaba, xunto a Deus.

Por iso, eu, o que subscribe, pido que se pola miña enfermidade chegase a estar en situación crítica irrecuperable, non se me manteña en vida por medio de tratamentos desproporcionados; que non se me aplique a eutanasia (ningún acto ou omisión que pola súa natureza e na súa intención cause a miña morte) e que se me administren os tratamentos axeitados para paliar os sufrimentos.

 Pido igualmente axuda para asumir cristiá e humanamente a miña propia morte. Desexo poder prepararme para este acontecemento en paz, coa compañía dos meus seres queridos e o consolo da miña fe cristiá, tamén por medio dos sacramentos.

 Subscribo esta declaración logo dunha madura reflexión. E pido a quen teña que coidarme respecte a miña vontade. Designo para velar polo cumprimento desta vontade, cando eu mesmo non poida facelo, a ………

Faculto a esta mesma persoa para que, neste suposto, poida tomar no meu nome, as decisións pertinentes. Para atenuarvos calquera posible sentimento de culpa, redactei e asino esta declaración.

Ler máis