Milan Kundera publicou en 1984 unha famosa novela baixo o título A insoportable levidade do ser. Non vou contar o relato, pero si algúns detalles da novela. O personaxe principal chámase Tomás. Mostra moita incerteza ao afrontar unha relación de parella e a madurez que a esta relación debe impregnala. Sabina, eterna amante de Tomás, sente a verdadeira lixeireza nas cousas e tras relacionarse con homes comprometidos, acaba outorgándolle á infidelidade moi pouca importancia. Esta lixeireza na maneira de vivir é consecuencia dunha actitude existencial amoral e anodina. Despois de 10 anos, Sabina foi a vivir aos Estados Unidos. Vivía cunha parella de anciáns que en certa forma representaban o desexo inalcanzable e irreal por ter unha familia, xa que eles eran como os seus fillos. Este tempo “familiar” pronto acabaría. O ancián morreu e a súa esposa foi a Canadá a vivir co seu fillo. Sabina quería permanecer en estado de “levidade”, sen peso nin ataduras, así que escribiu o seu testamento deixando moi claro que á súa morte cremasen o seu corpo e esparexesen as súas cinzas.
Até aquí a primeira parte deste artigo. A morte é a Gran Marcha na novela de Kundera. É para todos. A cultura cristiá tennos habituados a asumir a morte con certa naturalidade. Ela non é o final. Hai vida despois. Hai eternidade. O Deus que nos creou por exceso de amor, espéranos como un Pai ao final, cos brazos abertos se de verdade queremos retornar ao seu Fogar. Esta é a gran verdade cristiá, unha verdade que enche de esperanza e sentido a vida aquí, e de gloria, no alén. Por iso, nós veneramos aos mortos. E chamamos ao cemiterio “Campo Santo”, lugar onde descansan os nosos mortos esperando o Xuízo Final; entón, máis aló do espazo e do tempo, xa non farán falta campos”, nin “santos”, porque todos gozaremos da felicidade eterna sempre que non rexeitemos a Deus e aos demais.
Os primeiros cristiáns xa tiñan campos santos. Nas profundidades da terra, crearon as catacumbas, obras de arte para os mortos, con capelas para a oración, os primeiros cemiterios subterráneos. É verdade que as catacumbas sempre cativaron a imaxinación do público, por pensar que serviran de refuxio aos cristiáns en tempos de persecución. Sobre elas creáronse lendas de xente que se perde nas súas galerías e desaparece sen deixar rastro. Pero todo isto non é máis que fantasía. Elas son simplemente cemiterios subterráneos cristiáns xa que a lei romana prohibía enterrar aos mortos dentro da cidade. Eles non eran parvos e non se lles ocorría fuxir dos seus perseguidores escondéndose baixo terra.
É verdade que os romanos adoitaban incinerar aos seus cadáveres, pero xudeus e cristiáns preferían a inhumación. Sabemos que no pensamento cristián nada impide a incineración. Mesmo nos consta en moitas igrexas cheas de historia e noutras moitas modernas, a existencia de columbarios. É noticia na actualidade a demanda de columbarios (nichos para as cinzas) dentro dos templos. E non é algo novo. Desde sempre a tradición cristiá promoveu os enterramentos dentro das igrexas ou chans adxacentes, de maneira que os corpos dos fieis defuntos puidesen descansar máis preto de Deus, e os seus familiares puidesen visitalos no lugar onde habitualmente practican a súa fe católica. Coa revolución francesa e con novos conceptos como a salubridade e a hixiene, creáronse os cemiterios fóra das cidades e prohibíronse os enterramentos nas igrexas.
A raíz do Concilio Vaticano II (1962-1965) permítese a incineración dos corpos e a cremación experimenta un gran desenvolvemento en España e Galicia, sendo na actualidade a opción elixida por máis do 50% das familias. É verdade que as cinzas son inocuas e hai quen até as garda na súa casa. Pero volve a tradición de que os defuntos descansen nas igrexas. En Xixón, por exemplo, é digno de visitar o columbario de San Pedro Apóstolo, deseñado na cripta fai cincuenta anos, pero xa non queda espazo a pesar da súa gran capacidade. A demanda supera as previsións nas parroquias que constrúen columbarios. E é razoable. Os fillos da cultura occidental queremos saber, e paréceme moi laudable, onde temos os restos mortais dos seus seres queridos. As cinzas non se esparexen. Se esquecemos o lugar e os signos que manteñen viva a raíz amorosa da que xurdimos, esquecémonos de nós mesmos. A primeiros de novembro volvemos aos nosos campos santos. Volvemos con agarimo e respecto. Alí rezamos e veneramos, con fe e esperanza, os restos dos nosos seres queridos. Están alí, grazas a Deus.
Nun fermoso artigo titulado “Cinzas e persoas”; o teólogo Olegario González de Cardedal pregúntase, “que trivialización e menosprezo alagaron a experiencia humana actual para desprezar até este límite aos mortos, arroxando as súas cinzas a un río, dispersándoas no monte, ou espolvoreando con elas unha árbore?”: E engade: “dispersar as cinzas, non é desprezar persoas?”.
Cos mortos, distancia e respecto. Depositándoos en lugar propio e sagrado, si. Reténdoos en casa, que non son nosos, senón de Deus, non. Conservándoos na memoria como alimento da melancolía, tampouco. Pero si a proximidade e o agarimo mediante o signo e o símbolo, o lugar e o tempo, e sobre todo, no memorial do sacramento da eucaristía, o máis sacro, xa que os nosos mortos participan con Cristo no Calvario e no ceo pola resurrección do destino eterno. A fe cristiá é fe na resurrección, fundaméntase no Deus da vida que nos creou para a eternidade porque o mesmo que nos chamou da nada á existencia, chamaranos desde a morte á vida eterna. Síntoo pero… Sabina non tiña razón, creo que se equivocou no seu testamento.
J. Mario Vázquez Carballo (Dr. en Teoloxía)